یادداشت استراتژیک – ۵
یادداشت استراتژیک (۵)
هشدار اجتماعی؛ بحران جمعیتی پیش روی کشور
جمعیت به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مولفه‌های توسعه و قدرت ملی به حساب می‌آید. جمعیت جوان در یک کشور، ظرفیت‌ها و منابع موجود را به کار می‌گیرد و کشور را در جهات مختلف به پیشرفت می‌رساند.در نبود نیروی انسانی، هر چند هم یک کشور دارای منابع طبیعی و سرمایه‌های فراوان باشد، هیچ فایده‌ای نخواهد داشت و این پتانسیل ها تنها به صورت بالقوه باقی خواهند ماند. بنابراین مسائل جمعیتی باید در هر کشوری جزو مسائل اصلی و اولویت‌های سیاست‌گذاری باشد و برای آن برنامه‌ریزی صحیح انجام گیرد.
با بررسی ابعاد جمعیت در ایران به نتایج خوبی دست نمی‌یابیم؛ این مسئله در کشور اگر جزو اولویت‌ها قرار نگیرد و سیاست های درستی در این راستا اتخاذ نشود، به یک بحران حل نشدنی تبدیل می‌شود. از دهه ۷۰ به بعد سیاست‌های کنترل جمعیت به صورت گسترده‌ای در کشور عملیاتی شد؛ در اثر تداوم این سیاست‌ها، نرخ جمعیت ایران به زیر نرخ جانشینی رسید؛ با وجود تجدیدنظر در سیاست‌های تنظیم خانواده، هنوز هم نرخ جمعیت به حد جانشینی نرسیده است! تداوم این پدیده منجر به پیری جمعیت می‌شود و هنگامی که نسل کنونی در دوران سالمندی قرار گیرد، نسل پشتیبان کم جمعیت و ضعیفی خواهد داشت. این مسئله خود منجر به ایجاد بحران صندوق‌های بازنشستگی و روابط بین نسلی می‌شود؛ آمارهای چند سال اخیر نشان می‌دهد، هنوز جمعیت به حد جایگزینی نرسیده است و سیر نزولی خود را ادامه می‌دهد.
آمار سالمندان و میانسالان در کشور، در شرایط پایین بودن نرخ باروری قابل تامل است؛ براساس آمار سرشماری سال ۹۵ سهم میانسالان از کل جمعیت به ۴۴.۸ درصد رسیده و نمود این واقعیت است که حدود ۵۱ درصد از کل جمعیت کشور را میانسالان و سالمندان تشکیل می دهند همچنین ناباروری مسئله اساسی در شکل‌گیری بحران پیری است.
این موارد در حالی است که کشورهای دیگر جهان که با بحران‌های جمعیت روبه‌رو شدند، سیاست‌های متعددی در این راستا به اجرا کردند برای مثال کشور انگلیس، برای رفاه حال مادران شاغل، مرخصی با حقوق دوران بارداری در نظر گرفته‌است؛ این حقوق از ۳ ماه قبل از تولد تا ۷ ماه بعد از تولد پرداخت می‌شود همچنین اگر یک مادر هیچ فرزند زیر ۱۶ سالی نداشته باشد و باردار شود یک هدیه ۵۰۰ پوندی دریافت می‌کند.مزایای مسکن نیز در این کشور برای کسانی تعلق می‌گیرد که درآمد کمی دارند یا اجاره‌نشین هستند؛ این مزایا به وضعیت سنی و سرمایه و درآمد فرد متقاضی بستگی دارد؛ در سال ۲۰۱۶، ۴.۷ میلیون نفر در انگلیس از مزایای مسکن بهره‌مند شده‌اند.
کشور ترکیه نیز در سال‌های اخیر برای مسئله جمعیت و خانواده سیاست‌های متعددی اتخاذ کرده است برای مثال در این کشور زنانی که در معرض زایمان هستند و فرزندان زیر ۱۸ سال آنان همه خدمات درمانی شامل بستری و سرپایی را از بیمه سلامت بدون هیچ پیش‌شرطی دریافت می‌کنند؛ درمان ناباروی و مرخصی برای زایمان برای مادران شاغل نیز از جمله سیاست‌های دیگر ترکیه در این جهت است.در حالیکه در سال ۱۳۹۳ سیاست‌های کلی جمعیت از سوی مقام معظم رهبری ابلاغ شد، هنوز برای مسائل جمعیتی و ازدواج در ایران سیاست‌گذاری نشده است و خلا سیاست و قانون‌گذاری در این مسئله احساس می‌شود؛ نهادهای حاکمیتی در این راستا باید برای تسهیل ازدواج جوانان سیاستهایی از قبیل وام ازدواج مناسب و حمایت از مسکن جوانان اجرا کنند همچنین برای ناباروری زوج‌های کشور باید خدمات درمانی دولتی ارائه شود تا تمام هزینه هنگفت این مسئله بر روی دوش آنان نباشد.
مساله راهبردی آینده جمعیت ایران در سال‌های اخیر با شنیدن برخی اخبار منفی معمولا به حاشیه رفته است. از گران شدن یک‌شبه سکه و دلار گرفته تا وقوع سیل و زلزله خانمان‌براندازی که در عرض چند ساعت خسارت‌های میلیاردی برای کشور برجای می‌گذارد. از همه این مسائل که بگذریم آسیب‌های اجتماعی و روند رشد جمعیت به سمت سالمندی و افزایش سن ازدواج در کشور نیز چالش‌های جمعیتی را در نظر مسئولان کشور پررنگ‌تر از قبل جلوه می‌دهد.
محمداسماعیل اکبری، مشاور عالی وزیر بهداشت معتقد است: «با وجود کاهش نرخ باروری در تمام دنیا ازجمله ایران، باز هم جمعیت رشد کرده است و هیچ کشوری نیست که در کنار کاهش نرخ باروری، رشد جمعیت نداشته باشد. تقریبا در دنیا سالانه حدود ۸۳ میلیون نفر به جمعیت اضافه می‌شود. در کشور ما نیز سالانه قریب به یک‌میلیون نفر به جمعیت کشور اضافه می‌شوند. بنابراین هم جمعیت رشد می‌کند و هم نرخ باروری کاهش می‌یابد، در نتیجه جمعیت به سمت پیری حرکت می‌کند. با توجه به اقداماتی که در نظام سلامت کشور انجام شده است، میزان امید به زندگی و سال‌های زندگی مردم افزایش یافته و با استفاده از علم و تکنولوژی توانسته‌ایم با بسیاری از بیماری‌ها مقابله و از بروز آنها پیشگیری کنیم که این موضوع در افزایش سن جمعیت کشور بسیار موثر بوده است.» به گفته اکبری باید توجه کنیم «پدیده پیری جمعیت به‌ویژه در کشورهای ثروتمند و غربی هم اتفاق افتاده است، اما اتفاق بدی که افتاده این است که در کشور ما سرعت رشد پیری دارد از همه‌جا جلو می‌زند؛ به‌طوری‌که در ۳۰ سال آینده ۳۰ درصد جمعیت ایران پیر می‌شوند. یعنی از هر سه ایرانی یک نفر پیر خواهد بود. حال فرد پیر قاعدتا قدرت تولید ندارد و فرد دیگری باید هزینه‌های او را تامین کند. افرادی که اکنون ۴۰ ساله‌اند، ۲۰ سال دیگر ۶۰ ساله شده و به گروه پیرها می‌پیوندند. حال در کشور ما به طور متوسط ۳۸ درصد افراد پیر شغل دارند و ۶۰ درصدشان باسوادند. بنابراین در گروه سالمندان ۴۰ درصد بی‌سوادند و ۶۰ درصد شغل ندارند. بنابراین این افراد روی دست جوانان کشور می‌مانند. از طرفی از آنجایی که میزان باروری کلی کاهش یافته است، دیگر جوانی هم نداریم که به این افراد خدمت دهد. بچه‌هایی که در حال حاضر به دنیا می‌آیند در آینده بارهای سنگینی بر دوش خواهند داشت. این اتفاق در کشورهای غربی هم افتاده، اما تفاوتش این است که آنها در طول عمرشان به فکر جمعیت بودند و آن را مانیتور و کنترل کرده‌اند، اما ما این مساله را رها کرده‌ایم. بر همین اساس گروه کار و مولد که به افراد ۱۵ تا ۶۵ ساله می‌گوییم در تمام کشورهای ثروتمند و غربی هرگز افت نکرده‌اند و همیشه در رده‌های بالا بوده‌اند. این گروه در ایران در حال نابودی است؛ برهمین اساس وضعیت ایران از میانگین دنیا بالاتر است و در آینده هم بدتر خواهد شد».
امروز بحث رشد جمعیت یک دغدغه جدی و ملی است. در حال حاضر بحث این نیست که امروز نرخ رشد جمعیت چقدر است بلکه بحث یک روند است که قطعاً کاهشی است و منجر به افزایش جمعیت سالمندی در کشور خواهد شد و این قطعاً یک دغدغه مهم در حوزه جمعیت است.مهم‌ترین پیامدهای پیری جمعیت به شرح ذیل است: کاهش سرمایه انسانی و اجتماعی و کاهش توان نظامی و قدرت بازدارندگی جوامع. اگر روند کاهشی نرخ رشد جمعیت متوقف نشود قطعاً در آینده با مشکل مواجه می‌شویم.
با توجه به پژوهش های انجام شده در این حوزه؛ کنترل و کاهش میانگین سن ازدواج، کنترل و کاهش نرخ طلاق، تنقیح و اصلاح قوانین مرتبط با حوزه حقوق خانواده و جمعیت، رویه‌های قضایی و مسئولیت‌های اجتماعی، کار و نظام تأمین اجتماعی متناسب با سیاست‌های کلی خانواده، حمایت و پشتیبانی و ارتقای بنگاه‌های«معیشت و اقتصاد خانواده» از طریق توسعه مشاغل خانگی، مشاغل زودبازده اقتصادی و تعاونیهای تولیدی روستایی و خانواده‌محور و افزایش نرخ رشد مستمر فعالیت‌ها، استفاده از ظرفیت مساجد و بسیج و کانون‌ها و تشکل‌های مردم نهاد برای تحکیم خانواده و توسعه اقتصاد خانواده و توانمندسازی خانواده‌ها و مقابله فعال و هوشمند با کلیه اقدامات تضعیف کننده نهاد خانواده و … اقدامات و راهکارهایی هستند که می توانند در جهت مواجهه با این بحران به متولیان این حوزه مددرسانی کنند.
۰۳ مهر ۱۳۹۸
شرکت آتی نگر
(گردآوری: آرش مختاری)
منابع:
۱. سایت ایران آنلاین
۲. خبرگزاری تابناک
۳. پایگاه خبری مشرق نیوز
۴. پایگاه خبری اقتصاد آنلاین
۵. سایت شورای عالی انقلاب فرهنگی